Người Nam Định xưa qua các bức trạm khắc dân gian

Nam Định với đặc điểm của một vùng đất “giao thủy”, nơi người dân mang đầy đủ nét phóng khoáng của một vùng sông nước, lại có tính thâm trầm của kẻ sĩ Bắc Kỳ, sự tự tin của một đô hội xưa. Nên tại nhiều đình làng Nam Định vẫn còn lưu giữ nhiều bức chạm khắc thể hiện rất rõ hình ảnh của người dân Nam Định với những hình ảnh hàm chứa tình cảm chân thật, đôn hậu, thắm đậm tình cảm con người với thiên nhiên, cuộc sống,

Ngay trong cung cấm của đền Hưng Lộc (Nghĩa Thịnh, Nghĩa Hưng) là bức chạm trai gái tình tự, mà dân gian quen gọi là bức “bốn nụ cười” diễn tả tâm trạng 4 người: già có, trẻ có, nam có, nữ có, hồn nhiên và chân thực. Dân gian tổng kết có 36 nụ cười, nhà nghệ sĩ chọn một sự việc có bốn nụ cười khác nhau. Chàng trai bế người phụ nữ ngồi lên đùi. Nàng cười thầm trong bụng. Chàng trai nở nụ cười mỉm, không nhích mép, mắt lim dim tỏ ra sung sướng. Người ngồi bên cạnh giơ ngón tay trỏ chỉ vào mặt chàng trai kia nở nụ cười chế diễu, miệng cười toe toét, để lộ cả hàm răng cửa. Còn một người khác đứng cạnh lấy tay bưng miệng mà cười.

Nhìn vào bức chạm bốn nụ cười, thoạt đầu ta cảm thấy tục, nhưng bức chạm đặt tại 1 nơi rất tôn nghiêm là trong cung cấm đền Hưng Lộc nên cho ta cái nhìn rất thanh. Nó chứa đựng một nội dung chống đạo đức giả dối của phong kiến mạnh mẽ. Triều đình cho đến quan lại lấy đạo đức Nho giáo để ràng buộc người nông dân vào khuôn phép.

Bức chạm “Quan quân ghẹo gái” ở đình Mỹ Trung diễn tả một cách dí dỏm ông quan với ba cô gái đang tắm ở hồ sen với người lính theo hầu cười toe toét ra chiều cảm thông. Ba cô gái khoả thân, tóc dài, hai người trước nghiêng khép chân, người còn lại đứng, nhìn thẳng, hai bàn tay cầm lá sen che chỗ kín. Người đàn ông áo thụng, nắm tay cô gái, tay khác đang đưa vào ngực cô gái.

Hình ảnh tưởng rất tục nhưng lại đặt ở vị trí trang trọng nơi đình làng gợi cho ta cái nhìn rất khác về thế thái nhân tình, hàm chứa ý nghĩa của một lời tố cáo. Gã quan viên ăn mặc nghiêm chỉnh, các cô gái thì trần truồng, hở hang, tạo nên một thế giới đầy sự giễu cợt, châm chọc, đả kích.

Gã quan viên ở đây, không phải chỉ là quan viên của làng xã mà mà là hình ảnh đại diện cho thể chế chính trị và giai cấp cầm quyền bấy giờ. Và vì thế chúng ta dễ liên tưởng đến hai câu ca dao xưa:

Bộ binh, Bộ hộ, Bộ hình
Ba bộ đồng tình bóp vú con tôi

Hay mấy câu khác nữa nói về câu chuyện “Ông nghè và cô hàng rượu”

Em là cô gái đồng trinh
Em đi bán rượu qua đình ông Nghè
Ông nghè sai lính ra ve
Trăm lạy ông nghè con đã có con
Có con thì mặc có con
Thắt lưng cho giòn mà lấy chồng quan

Tác giả: Trần Huyền Nga