TÍN NGƯỠNG THỜ MẪU VÀ ĐIỂN TÍCH VỀ MẪU LIỄU HẠNH GẮN VỚI QUẦN THỂ PHỦ DẦY
1️⃣ Tín ngưỡng thờ Mẫu và sự ra đời của Mẫu Liễu Hạnh
Thờ Mẫu là 1 tín ngưỡng dân gian xuất hiện từ rất sớm trong đời sống văn hóa của người Việt, mang đậm chất bản địa, nguyên thuỷ. Người Việt xưa sống nhờ vào thiên nhiên nhưng cũng phải chống chọi với thiên nhiên. Do đó, con người luôn cầu mong sự phù hộ, giúp đỡ của các “Mẹ” thiên nhiên và các Mẫu có nguồn gốc nhiên thần cũng lần lượt ra đời như: mẹ Đất, mẹ Nước, mẹ Lúa…Cùng với đó là chế độ mẫu hệ, khi người mẹ, người vợ giữ vị trí quan trọng trong gia đình, đây cũng là cơ sở cho sự phát triển của tín ngưỡng thờ mẫu. Theo thời gian, khái niệm Mẫu được mở rộng để bao hàm các nữ anh hùng, các vị công chúa, hoàng hậu, hay bà tổ cô của dòng họ, bà tổ nghề của một làng nghề…
Trong quá trình biến đổi, phát triển từ thờ Mẫu đến Mẫu Tam phủ rồi Tứ phủ, vào khoảng thế kỷ XVI, tín ngưỡng thờ Mẫu bản địa Việt Nam đã thờ thêm một Mẫu mang tính phổ biến đó là Mẫu Liễu Hạnh. Vậy tại sao mẫu Liễu Hạnh lại ra đời vào giai đoạn này và tín ngưỡng thờ mẫu Liều Hạnh nhanh chóng phát triển mạnh.
Lý giải cho hiện tượng này, nhiều ý kiến cho rằng do bối cảnh của tình hình kinh tế xã hội thế kỷ XVI, là thời kỳ bất ổn, chiến tranh liên miên giữa các thế lực phong kiến, đồng thời cũng là thời kỳ phát triển, của nền kinh tế hàng hoá trên sông – biển. Từ đó, nảy sinh nhu cầu xây dựng một biểu tượng linh thần đáp ứng nhu cầu của đời sống tâm linh. Huyền tích ly kỳ về Thánh Mẫu Liễu Hạnh tam sinh, tam hoá có pháp thuật cao siêu, khuyến thiện trừ ác đã diễn tả những khát vọng của nhân dân lúc bấy giờ là cầu xin tài lộc, chữa bệnh,…Và trong tâm thức dân gian mẫu Liễu Hạnh vừa là thần tài vừa là Mẹ Thánh Mẫu đầy quyền năng để cứu nhân độ thế.
Do vậy, bắt đầu từ giai đoạn này nghi lễ lên đồng để tế lễ Thánh Mẫu dần trở nên phổ biến như một biện pháp hoá giải tai ương và cầu mong phú quý. Sau này trong tác phẩm “Thượng kinh ký sự” của Hải Thượng Lãn Ông, và “Vũ trung tuỳ bút” (Phạm Đình Hổ), cũng đã nhắc tới hiện tượng này: “Buổi chiều đến nghỉ ở trạm xã Kim Khê, quan văn thư làm lễ, vào yết trong miếu của xã ấy, bày ra một tiệc hát và mời tôi cùng dự. Bấy giờ Thánh Mẫu đang nhập vào cô đồng. Cô ta đang ngồi lắc lư và đang nói…”
Như vậy, trong điện thần Tam phủ, Mẫu Liễu Hạnh là vị Thánh xuất hiện khá muộn, nhưng được nhanh chóng trở thành vị thần chủ của Đạo Mẫu Tam phủ, Tứ phủ, được tôn vinh hơn tất cả các vị Thánh Mẫu khác. Ở điện thờ Tam tòa Thánh Mẫu, Mẫu Liễu Hạnh với tư cách là Mẫu Thượng Thiên luôn được thờ ở vị trí trung tâm, mặc trang phục màu đỏ.
2️⃣ Điển tích về mẫu Liễu Hạnh
Điển tích về mẫu Liễu Hạnh tam sinh, tam hoá có nhiều dị bản. Ở đây chỉ xin nêu tóm tắt 1 điển tích căn cứ theo “Quảng Cung Linh Từ Phả Ký”, “Quảng Cung Linh Từ Bi Ký” và “Cát Thiên Tam Thế Thực Lục”
🔸Lần giáng sinh đầu tiên:
Vào đầu thời nhà Hậu Lê, tại thôn Quảng Nạp, xã Vỉ Nhuế, huyện Đại An, phủ Nghĩa Hưng, trấn Sơn Nam (nay là thôn Vỉ Nhuế, xã Yên Đồng, huyện Ý Yên, tỉnh Nam Định), con gái thứ hai của Ngọc Hoàng là Công chúa Hồng Liên đầu thai làm con của ông bà Phạm Huyền Viên và bà Đoàn Thị Hằng đặt tên là Phạm Tiên Nga. Phạm Tiên Nga càng lớn càng xinh đẹp, đảm đang, bà ở vậy phụng dưỡng cha mẹ già. Sau khi cha mẹ mất Phạm Tiên Nga bắt đầu chu du khắp nơi làm việc thiện. Đến ngày 2 tháng 3 năm Quý Tỵ, thời Hồng Đức năm 1473 trời nổi cơn giông, gió cuốn, mây bay, bà đã hóa thần về trời. Năm đó bà vừa tròn 40 tuổi.
Ngay sau khi bà mất, nhân dân xã La Ngạn, huyện Đại An, phủ Nghĩa Hưng đã lập đền thờ trên nền nhà cũ, gọi là Phủ Đại La Tiên Từ. Đồng thời quê mẹ của bà là xã Vỉ Nhuế cũng lập đền thờ để tưởng nhớ công lao của bà, gọi là Phủ Quảng Cung.
🔸 Lần giáng sinh thứ hai làm con ông Lê Thái Công và bà Trần Thị Phúc tại thôn An Hải, xã Vân Cát, huyện Thiên Bản, hạt Sơn Nam Hạ (nay là xã Kim Thái, huyện Vụ Bản, Nam Định, cách quê cũ Vị Nhuế chừng 7 km). Cha mẹ đặt tên bà là Lê Giáng Tiên.
Lần này, bà kết duyên với ông Trần Đào Lang sinh được một trai, một gái. Ngày 3 tháng 3 năm Đinh Sửu (1577). Năm ấy, Bà mới 21 tuổi, tuyệt nhiên không bệnh tật gì mà mất. Lăng mộ và đền thờ ở Phủ Dầy, thôn Thiên Hương – Vân Cát, xã Kim Thái, huyện Vụ Bản, Nam Định.
Tương truyền, vào những đêm rằm trăng sáng, Thánh Mẫu thường cùng các tiên nữ quây quần bên gốc đa, múa bay hát lượn dưới ánh trăng gần khu mộ nên dân làng lập đền thờ dưới gốc đa, nên thường gọi là Đền Cây Đa Bóng hay Phủ Bóng, các nhà nho trong làng đặt tên cho đền là Nguyệt Du Cung với ý nghĩa đây là nơi dạo chơi trăng của Thánh Mẫu, nơi dõi tìm về nguồn Tiên, như câu đối chạm đá trong lăng Thánh Mẫu:
“Thiên Bản địa linh lưu Thánh tích
Nguyệt du thủy hoạt tổ tiên nguyên”.
Dịch là:
“Thiên Bản đất thiêng in dấu Thánh
Nguyệt Du nước chảy dõi nguồn tiên”.
Trong cuốn “Đạo Mẫu Việt Nam’’ giáo sư Ngô Đức Thịnh nêu rõ: “Phủ Bóng thờ hội đồng các Bóng, các giá, người có đồng phải trình đồng ở đây trước khi hầu đồng ở các di tích trong quần thể Phủ Dầy’’. Đây cũng có thêm một ý nghĩa nữa của Nguyệt Du Cung mang tên Phủ Bóng.
🔸 Lần giáng sinh thứ ba
Giáng Tiên về trời đúng hạn định theo lệnh của Ngọc Hoàng nhưng lòng trần lại canh cánh nên nàng xuống trần gian lần nữa. Thánh Mẫu Liễu Hạnh gặp chồng, con cái mừng mừng tủi tủi. Nàng cũng kể rõ mọi chuyện cho chồng biết rồi nàng lại thoắt biến lên mây… Cứ như thế, thỉnh thoảng nàng lại hiện về, làm xong các việc rồi lại biến đi. Ròng rã hàng chục năm sau, cho đến khi con cái khôn lớn và Đào Lang công thành danh toại, nàng mới từ biệt để đi chu du thiên hạ.
Ngày nay, tại Quần thể Phủ Dầy, nơi thờ Thánh Mẫu bao gồm hơn 20 di tích gắn liền với cuộc đời Thánh Mẫu Liễu Hạnh trong lần giáng sinh thứ 2. Gồm Phủ Chính Tiên Hương, Phủ Vân Cát, Phủ Bóng (Nguyệt Du Cung), phủ Giáp Ba, phủ Dinh, phủ Đá, phủ Nội, phủ Tổ (Khải Thánh), đền Trình, đền Công Đồng, đền Chầu Bà Đệ Tứ Khâm Sai, đền Mẫu Thượng, đền Mẫu Thoải, đền Mẫu Đông Cuông, đền Đức Vua, đền Quan Lớn, đền thờ Lý Nam Đế, đền Đức Thánh Trần, chùa Tiên Hương, chùa Linh Sơn, chùa Dần, chùa Gôi, chùa Vân Cát…
-Huyền Nga Trần-
Ảnh: Bùi Tuấn
