Hương Tức Mặc là quê hương của nhà Trần. Năm 1239, vua Trần Thái Tông cho xây dựng hành cung Tức Mặc. Năm 1262, hương Tức Mặc được nâng cấp thành Phủ Thiên Trường, là đơn vị hành chính đặc biệt, có vị trí như kinh đô thứ hai, đây là vùng đất rộng lớn bao gồm các huyện Mỹ Lộc, Nam Trực, Trực Ninh, Xuân Trường, Giao Thuỷ ngày nay. Đô thị Tức Mặc – Thiên Trường dần hình thành.
Với tư cách trung tâm chính trị, đô thị Tức Mặc mang nặng tính tiêu thụ và điều này kích thích sự phát triển của thương nghiệp và các hoạt động kinh tế có liên quan khác. Điều này lý giải vì sao giai đoạn này nghề trồng hoa làng Vị Khê (xã Nam Điền, huyện Nam Trực), làng Phụ Nghĩa – nguyên tên là Phù Hoa (xã Lộc Hạ, ngoại thành Nam Định) rất phát triển do nhu cầu tiêu thụ của tầng lớp quý tộc bấy giờ.
Đến ngày nay, toàn bộ khu vực Tức Mặc vẫn còn những dấu tích của hoạt động kinh tế như Kho Nhi (khu chăn nuôi, chế biến thực phẩm), khu Cồn Cũi (khu vực chăn nuôi bò, lợn) và đặc biệt là khu làm đồ gốm (thôn Bối, xã Mỹ Thịnh, ngoại thành Nam Định) gốm ở đây có ghi chữ “Thiên Trường phủ chế” hay “Vĩnh Ninh trường”.
Cuối thế kỷ XIV sang thế kỷ XV, do những thay đổi chính trị, khu Tức Mặc trở nên điêu tàn. Tuy nhiên, từ thế kỷ XVI-XVII trở đi dần dần nổi lên một trung tâm thương mại có quy mô lớn khác, là Vị Hoàng.- tiền thân của thành phố Nam Định sau này. Trong các thế kỷ XVII, XVIII nơi đây là vùng tấp nập trên bến dưới thuyền. Nhà nước đặt đồn canh và lập kho thóc tại đây.
Đến thế kỷ XIX một tác động quan trọng đẩy nhanh quá trình đô thị hoá vùng Vị Hoàng là việc nhà Nguyễn chuyển trị sở trấn Sơn Nam Hạ về khu vực Vị Hoàng. Thành Nam Định được xây dựng, ban đầu (năm 1804) đắp đất, sau (năm 1833) xây gạch, trở thành trung tâm hành chính và kinh tế của trấn Sơn Nam Hạ (từ năm 1804), của trấn Nam Định (từ năm 1822) và của tỉnh Nam Định (từ năm 1831).
Theo: “Nam Định tỉnh địa dư chí” của Nguyễn Ôn Ngọc, đốc học Nam Định năm 1893, cho hay: “Nam Định được bao quanh bởi sông Vị Hoàng, sông Đào. Ở Năng Tĩnh có 3 đò ngang (Đò Quan, Đò Bái, Đò Chè), ở Đông Mạc có 3 đò dọc (đi Hà Nội, Hải Phòng, Thái Bình), thuyền buôn ở các tỉnh đổ đến, buôn bán hàng hóa – Ở trên xuống thì có các tỉnh Sơn Tây, Hà Nội, Hải Dương, Hưng Yên. Ở trong ra thì có các tỉnh từ Phan Thiết đến Nghệ An, Thanh Hoá, Ninh Bình. Xe thuyền nhóm họp, đồ đạc, hàng hóa đã nhiều, gỗ tre cũng đủ. Thêm vào đó lại có hỏa thuyền (tàu thủy) ngày đêm chuyên chở khách buôn qua lại như mắc cửi, đường thuỷ lại càng thuận lợi. Thuyền bè chật bến, sự buôn bán tấp nập, thành phố trở nên một xứ đô hội, (thứ nhất Hà Nội, thứ nhì là Nam Định). Từ Vị Xuyên đến Năng Tĩnh, từ Cửa Nam trải qua Cửa Đông đến Cửa Tây có 12 phố, ba chợ họp đông vui: chợ Rồng, chợ Phượng, chợ Hoàng”
Cho đến khi Pháp đánh chiếm Nam Định, Thành Nam đã đã là một đô thị có quy mô bề thế, có cả thành và có cả thị. Khu thị tập trung ven sông chia thành các ô với đường ngang, đường dọc như bàn cờ, có nhiều phố mang tên hàng.
Đến thời Pháp thuộc, hoạt động thương nghiệp nơi đây vẫn diễn ra sôi động. Thuyền buôn từ phương Tây tới có Bồ Đào Nha, Tây Ban Nha, Hà Lan,…đặc biệt là thuyền buôn của Pháp, tạo nên một khung cảnh hàng hoá Pháp “tràn ngập thị trường”. Thuyền buôn của Trung Quốc có thuyền hiệu Long Môn, Giang Môn…Người Việt Nam có hãng Bạch Thái Bưởi với các thuyền buôn hiệu Phi Long, Phi Phượng, Phi Lân, Phi Ưng, Phi Hùng, Phi Hổ…Các tàu thuyền này chở khách buôn cùng hàng hoá đi lại bằng đường thuỷ tới các vùng xa gần của Nam Định và các tỉnh Kiến An, Hưng Yên, Hải Phòng, Hà Nội, Sơn Tây,…
Tuy nhiên, từ khi Pháp mở cảng Hải Phòng, không dùng Nam Định làm cửa khẩu nữa thì sự sầm uất về thương mại ở đây có phần giảm sút. Cùng với sự phát triển về giao thông, đường bộ, đường sắt, hoạt động thương mại chuyển vào trung tâm thành phố.
Năm 1889, nhà máy dệt Nam Định được thành lập và là nhà máy Dệt lớn nhất Đông Dương lúc bấy giờ. Vì thế, thành phố Nam Định được gọi là thành phố dệt. Nam Định nhanh chóng trở thành một trung tâm công nghiệp lớn của Bắc Kỳ nói riêng, của toàn xứ Đông Dương nói chung.
Một số cơ sở công nghiệp được xây dựng, nhiều hiệu buôn lớn nhỏ được mở ở khắp nơi làm cho các phố có hoạt động thương mại đông lên và nhộn nhịp hơn trước như phố Hàng Nâu, Hàng Đồng, Hàng Sắt, Hàng Song, Hàng Mã,…Trong thành phố có những phố vừa bán vừa sản xuất các mặt hàng thủ công nghiệp như phố Hàng Tiện, Hàng Cấp, Hàng Đàn,…Đáng chú ý trong giai đoạn này là hoạt động buôn bán ở phố Khách, đó là phố của người Trung Quốc. Hàng hoá của họ rất phong phú và đa dạng, có những thứ hàng chở từ Trung Quốc sang như gấm vóc, thuốc bắc, chè tàu,…Nhiều hiệu buôn lớn của Hoa Kiều như Lý Bách Hoà, Tấn Phát, Bảo Sinh Đường, Tấn Thịnh, Chấn Hưng, Vĩnh Long xuất hiện. Các cửa hiệu bán vải của Ấn Độ, của Pháp và của nhà máy Dệt Nam Định. Nhiều phố chuyên doanh một mặt hàng như gạo, song mây, đồ gỗ, hàng mộc, vật liệu xây dựng, phụ tùng ô tô, xe đạp,…
Đến ngày 17-10-1921, Toàn quyền Đông Dương ra Nghị định thành lập thành phố Nam Định. Ngày 21-12-1945, Chính phủ lâm thời nước Việt Nam Dân chủ Cộng hoà ra Sắc lệnh số 77, quyết định Nam Định là 1 trong số 8 thành phố đầu tiên của cả nước (cùng với Hà Nội, Hải Phòng, Vinh – Bến Thuỷ, Huế, Đà Nẵng, Đà Lạt, Sài Gòn – Chợ Lớn). Ngày nay, thành phố Nam Định đã có nhiều đổi thay, là một thành phố thông minh, hiện đại.
Cùng với sự phát triển của thành phố Nam Định, tỉnh Nam Định trong giai đoạn vừa qua đã có nhiều bước phát triển vượt bậc, cùng cả nước bước vào kỷ nguyên mới.
Năm 2024, Nam Định đã ghi dấu bằng những con số ấn tượng. Tổng sản phẩm GRDP ước tăng 10,01%, vượt xa mức trung bình cả nước (đứng thứ 9 cả nước, thứ 4 vùng đồng bằng sông Hồng (ĐBSH), đây là năm thứ 2 liên tiếp tốc độ tăng GRDP đạt 2 con số) cho thấy nền kinh tế tiếp tục phát triển bất chấp khó khăn. Nam Định là một trong những điểm sáng trong công cuộc chuyển đổi số của Việt Nam với chỉ số chính quyền số đứng thứ 6/63 và chỉ số hài lòng của người dân trên Cổng Dịch vụ công quốc gia luôn trong top 10 tỉnh, thành phố dẫn đầu. Các lĩnh vực văn hóa – xã hội tiếp tục được tỉnh được quan tâm thúc đẩy và đạt nhiều kết quả tích cực; tiếp tục giữ vững vị trí trong tốp dẫn đầu toàn quốc lĩnh vực giáo dục suốt 30 năm liên tiếp, trở thành cái nôi đào tạo nguồn nhân lực chất lượng cao cho cả nước.
Bước sang năm 2025, Nam Định đang viết tiếp câu chuyện thành công, tăng tốc, bứt phá để tạo nền tảng vững chắc cho giai đoạn phát triển mới, cùng cả nước hướng đến kỷ nguyên vươn mình của dân tộc.
- Huyền Nga –
Ảnh: tư liệu và Trần Đăng Tú
