NAM TRỰC – VÙNG ĐẤT LƯU GIỮ NGHỆ THUẬT MÚA RỐI CẠN “ĐỘC NHẤT VÔ NHỊ” VÀ CÁI NÔI CỦA NGHỆ THUẬT MÚA RỐI NƯỚC TRUYỀN THỐNG

NAM TRỰC – VÙNG ĐẤT LƯU GIỮ NGHỆ THUẬT MÚA RỐI CẠN “ĐỘC NHẤT VÔ NHỊ” VÀ CÁI NÔI CỦA NGHỆ THUẬT MÚA RỐI NƯỚC TRUYỀN THỐNG

Nam Trực, Nam Định từ lâu đã được mệnh danh là “đất trăm nghề” với truyền thống lịch sử văn hóa lâu đời. Nơi đây còn lưu giữ được một vốn di sản quý báu.

1️⃣ Nghệ thuật rối đầu gỗ “Ổi lỗi” chùa Đại Bi, hay còn gọi là hát và múa rối hầu thánh. Đây là loại hình rối cạn độc đáo “có một không hai”của xứ Bắc; theo lệ cổ chỉ được diễn một đêm cúng giao thừa 30 tháng Chạp và trong dịp lễ hội tại chùa Bi tổ chức vào mỗi dịp tháng Giêng.

Chùa Đại Bi được xây dựng từ thời Lý, có tên chữ là Đại Bi Tự. Lễ hội chùa Bi và trò rối cạn Ổi lỗi gắn liền với sự xuất hiện và công lao của Thiền Sư Từ Đạo Hạnh. Tương truyền, một lần Thiền sư đang đi thuyền dạo trên sông thì thấy một cái bọc nổi lềnh bềnh, khi vớt lên xem thì thấy trong đó có sáu đứa trẻ quái thai, động lòng trắc ẩn và từ tâm, Thiền sư đã đem sáu đứa trẻ về chùa nuôi nấng và dạy dỗ . Để tưởng nhớ công lao và đại đức của Thiền sư, nhân dân đã sáng tạo ra sáu đầu rối, mang khuôn mặt của sáu người trưởng thành, khôn lớn, ước mơ về một tương lai tốt đẹp. Đây là tích phổ biến nhất về lịch sử của trò rối cạn độc đáo này.

Múa rối “Ổi Lỗi” là loại hình rối cạn “độc nhất vô nhị, khác với hình thức múa rối cạn thông thường, đơn thuần là một hình thức sinh hoạt văn hóa dân gian để giải trí, rối Ổi lỗi chủ yếu được biểu diễn “hầu thánh”, tức là múa rối để cho các “thánh” xem.

Phường rối chùa Đại Bi do ba thôn Vân Chàng, Giáp Ba và Giáp Tư phụng sự. Yếu tố làm nên sức sống và linh hồn của lễ hội rối cạn chùa Bi là những đầu rối gỗ, hay còn gọi là “Thập nhị thánh tượng” gồm sáu tượng rối lớn và sáu tượng rối nhỏ, đã có niên đại hơn 400 năm. Sáu tượng rối lớn cùng cỡ được gọi là sáu “ông Lộng”, làm từ gỗ mít khoét rỗng sau đó phủ sơn ta. Bên cạnh sáu thánh tượng lớn, tại chùa Bi còn lưu giữ sáu tượng rối nhỏ hơn bằng gỗ đặc, tượng trưng cho sáu nhân vật: một tượng Chàng đội mũ lục giác, tượng hai nàng tiên, tượng ông Chớp mặt đỏ, tượng hoàng hậu tai đeo hoa và tượng ông Mách mặt to, dáng điệu dữ tợn.

Để biểu diễn rối Ổi lỗi, người ta dựng một tấm vải sặc sỡ mắc vào hai cây cột giữa tiền đường trong lòng chùa, tượng trưng cho sóng nước mênh mang. Lúc này sáu “ông Lộng” đã được “mặc áo” (gọi là the) phủ từ cổ tượng trở xuống, đồng thời che tay người điều khiển. Các nghệ nhân sẽ đứng sau tấm màn, biểu diễn sao cho đầu rối hướng về phía bàn thờ Phật và Thiền sư Từ Đạo Hạnh, vì thế nghệ thuật này mới có tên gọi khác là rối “hầu thánh”. Sau sáu đầu rối lớn mới là sự xuất hiện của sáu đầu rối gỗ đặc có kích thước nhỏ hơn, được chia thành năm lớp diễn đơn và diễn đôi. Những tượng rối đầu gỗ với màu sắc tươi sáng, hình dáng lạ mắt, động tác múa nhịp nhàng của người nghệ nhân hòa quyện cùng lời ca câu hát, đã tạo nên sự đặc sắc của một loại hình biểu diễn độc nhất vô nhị.

2️⃣ Múa rối nước ở làng Rạch, xã Hồng Quang

Hiện, tỉnh Nam Định có bốn phường rối (một phường ở xã Nghĩa Trung, huyện Nghĩa Hưng và ba phường ở làng Rạch, xã Hồng Quang, huyện Nam Trực)

Không ai biết chính xác nghệ thuật múa rối nước ở làng Rạch xuất hiện từ khi nào, nhưng loại hình nghệ thuật này chính thức trở thành phường rối nước Nam Chấn vào khoảng năm Cảnh Hưng thứ 16 (1755). Rối nước làng Rạch có lịch sử lâu đời nhất miền Bắc cùng với các phường rối như: Nguyên Xá (Đông Hưng, Thái Bình), Nhân Hòa (Vĩnh Bảo, Hải Phòng) hay Đào Thục (Đông Anh, Hà Nội).

Phường rối nước làng Rạch đến nay đã trải qua 7, 8 thế hệ cha truyền con nối. Nghệ thuật rối nước của làng đã vượt qua khuôn khổ ao làng, được vinh dự mời đi biểu diễn khắp các tỉnh trong Nam ngoài Bắc, sang cả các nước như: Pháp, Thụy Điển và một số nước Tây Âu…

Trước đây, phường rối làng Rạch thường biểu diễn ở ao làng. Buồng trò được làm bằng tre nứa, mành che là vải xanh thêu bốn chữ “Quốc trung hữu Thánh”, tức là trung với nước và cung phụng Thánh. Tới năm 1987, làng đã xây dựng được ngôi thủy đình rộng hơn 2.000m2 để thuận tiện cho việc biểu diễn. Bên cạnh thủy đình là một nhà trưng bày và bảo quản các con trò.

Múa rối nước làng Rạch đã trải qua nhiều thăng trầm và có giai đoạn tưởng chừng bị lụi tàn. Song với lòng nhiệt tình, yêu nghề và ý thức giữ gìn một nét đẹp văn hóa của địa phương, rối nước Nam Chấn không những không bị mai một mà vẫn vững bước cùng các nghệ nhân để đến với người dân mọi miền. Từng ngày, bằng niềm đam mê, nhiệt huyết với nghề múa rối nước, các nghệ nhân nơi đây vẫn không ngừng tìm tòi, sáng tạo, cải tiến các tích trò, cố gắng gìn giữ, truyền lại cho các thế hệ mai sau một di sản văn hóa quý giá./.
-Trần Huyền Nga tổng hợp-