LỄ HỘI TRUYỀN THỐNG ĐỀN ĐỒNG PHÙ – NĂM GIÁP THÌN 2024
NGÀY 18/04 (MÙNG 10 THÁNG 3 ÂL)
📍 Xã Nam Mỹ, huyện Nam Trực, tỉnh Nam Định
Lễ hội truyền thống Đồng Phù là lễ hội chung của hai làng: làng Đồng Phù và làng Vô Hoạn. Lễ hội diễn ra trong 5 ngày, từ ngày mùng 9 đến ngày 12 tháng 3 âm lịch. Đền Đồng Phù và đền Vô Hoạn xã Nam Mỹ thờ Đức Mẫu Trần Thị Ngọc Trân, hiệu là Quế Hoa Công Chúa. Bà là hậu duệ của nhà Trần, người có công dạy dân dệt vải, làm thuốc chữa bệnh cứu dân độ thế.
Tương truyền nàng Ngọc Trân có nhan sắc tuyệt trần, giỏi giang, đức hạnh nổi tiếng. Thanh niên trai tráng trong vùng đến ngỏ lời cầu hôn đều bị nàng từ chối, nàng vẫn ở nhà dệt vải và làm thuốc chữa bệnh giúp dân. Vào một năm khắp vùng Thiên Trường bị bệnh dịch tả hoành hành, bà Ngọc Trân chế “Hồng Ngọc sương hoàn” trị bệnh cho nhân dân trong vùng. Bà lại dùng một số vị thuốc tán nhỏ vê trong mảnh giấy, đeo trong người thì tránh được bệnh dịch tả và làm nhiều loại thuốc khác thời xưa gọi là “Bùa thuốc”. Bà trở thành một lương y tiếng tăm lừng lẫy. Nhân dân khắp nơi kéo đến mua bùa thuốc ngày một đông. Nơi tụ họp để chờ mua bùa thuốc của bà nảy sinh vài ba quán bán trầu, nước, bánh… dần dần thành chợ gọi là Chợ Bùa. Chợ Bùa ngày một sầm uất, ngoài việc mua “Bùa thuốc” chợ còn là nơi trao đổi mua bán hàng hóa và nông sản trong vùng. Hiện nay chợ của xã Nam Mỹ họp ngay cạnh đền Đồng Phù vẫn mang tên là “Chợ Bùa”. Ngày 13 tháng Giêng, bà Trần Thị Ngọc Trân mất khi mới 21 tuổi. Tuy sống cuộc đời ngắn ngủi nhưng bà đã để lại dấu ấn sâu đậm trong ký ức của người dân trong vùng nơi bà sinh ra, lớn lên và những năm tháng sống gắn bó, rồi mất, tạo nên một huyền tích sinh hóa của một vị thần.
Ghi nhớ công ơn của bà, nhân dân hai làng Đồng Phù và Vô Hoạn đã xây dựng mộ ở xứ Đồng Quang (nay thuộc xóm Đồng Tâm, thôn Đồng Phù), lập đền thờ ở bên cạnh Chợ Bùa tức đền Đồng Phù (tục gọi là nơi hiển Thánh), lập đền thờ ở làng Vô Hoạn (tục gọi là nơi sinh Thánh). Cùng với sự suy tôn của nhân dân địa phương, các triều đại phong kiến đã ban tặng bà nhiều sắc phong, duệ hiệu là: Quế Hoa Công Chúa, Thượng đẳng thần…
Để tưởng nhớ người có công với dân với dân nước, hàng năm xã Nam Mỹ tổ chức Lễ hội truyền thống Đồng Phù. Đây là một trong những lễ hội lớn của huyện Nam Trực nói riêng và tỉnh Nam Định nói chung dưới thời phong kiến. Lễ hội Đồng Phù là lễ hội chung của hai làng Đồng Phù và làng Vô Hoạn diễn ra trong 5 ngày, từ ngày mùng 9 đến ngày 12 tháng 3 âm lịch. Sáng mùng 9/3, dân làng tổ chức nghi thức tế nam quan, nữ quan để mở cửa đền. Sau đó, sáng mùng 10/3 dân làng tổ chức rước kiệu các vị thần làng từ các ngôi đền khác và kiệu các giáp ra đền chính. Ðám rước trong lễ hội thu hút đông đảo nhân dân ở các xã: Nam Phong, Nam Vân, Nam Toàn, Ðiền Xá, Hồng Quang, Tân Thịnh và khách thập phương tham gia. Ði đầu đám rước là 2 hàng cờ, sau đó là đội trống, ngũ lôi, bát bửu, chấp kích, phường bát âm, nhang án, kiệu…; theo sau là các đội tế bô lão, khách thập phương và dân làng. Ði cùng đám rước là các đội múa lân, sư, rồng phù giá… Đến ngày 12/3 âm lịch, các đền tổ chức tế và rước kiệu yên vị.
Ngoài những nghi lễ thiêng, trong các ngày diễn ra lễ hội còn có các sinh hoạt văn hóa dân gian như: hát chèo, cờ tướng, chọi gà… Ðặc sắc nhất là trò cờ người 3 năm mở 1 chương. Chương cờ vào các năm Tý, Ngọ, Mão, Dậu (trong đó làng Ðồng Phù năm Mão, Dậu; làng Vô Hoạn năm Tý, Ngọ). Chương cờ đến lượt làng nào thì làng đó cử ra 2 bà tướng cờ và 30 quân. Quân cờ là 15 người trang phục xanh, 15 người trang phục đỏ. Trang phục 2 bà tướng đồng màu với quân nhưng cầu kỳ hơn với mũ tiên, áo thêu, đi hài…
Ðặc biệt, trong lễ hội, vào buổi chiều muộn ngày 10/3 âm lịch, khi lo xong công việc ở Ðền Ðồng Phù và Ðền Vô Hoạn, người dân Nam Mỹ lại quy tụ anh em xa gần tập trung làm cỗ cúng tổ tiên và Quế Hoa Công Chúa tại gia đình hoặc nhà thờ họ. Đây là phong tục truyền thống lâu đời của vùng đất Nam Mỹ. Trong ngày này, anh em trong gia đình dù đi làm ở xa cũng trở về tụ họp với nhau, cùng làm các lễ vật tỏ lòng thành kính với tổ tiên và Quế Hoa Công Chúa. Mâm cỗ cúng tại các gia đình ngoài các vật phẩm: thịt gà, thịt lợn, xôi, hương hoa… còn có bánh trôi, bánh chay và đặc biệt là món chè kho – đây là lễ vật cúng tiêu biểu của người dân Nam Mỹ. Cách làm chè kho của người dân nơi đây cơ bản giống chè kho truyền thống nhưng vẫn có hương vị riêng của bản địa. Món chè kho của người dân xã Nam Mỹ luôn nổi bật với màu vàng ươm và mùi thơm của gừng, đỗ trên mâm cỗ cúng của gia đình…
✍️ Tuan Hoang
📸 Ngô Huy Hòa
