Nếu xã Cổ Am, huyện Vĩnh Bảo (Hải Phòng) sáng danh “Cổ Am tiếng nhất xứ Đông) về truyền thống đất học, thì làng Hành Thiện, xã Xuân Hồng, huyện Xuân Trường (Nam Định) là vùng đất “trai học hành, gái canh cửi” được vua Tự Đức năm thứ 16 sắc phong 4 chữ “Mỹ tục khả phong”. Đó là minh chứng sinh động, chân thực về truyền thống thượng võ, trọng văn của dải đất “lý ngư” (hình cá chép) vượt vũ môn hóa rồng trở thành:
“Lý ngư địa xưởng nhân văn úy.
Kim biến thiên lai mỹ tục tồn”
(Đất hình cá chép nhân văn sản sinh ra nhiều người làm quan.
Dù thời thế dẫu có đổi thay song mỹ tục đẹp mãi còn).
Nếu nhìn vào bản đồ hình cá chép này tôi thấy giếng mắt cá nó sai sai thế nào ấy. Trông như mắt cá nằm ở mép miệng cá thì phải. Tôi nhớ ngày xưa chỗ mắt cá bây giờ là nhà cụ Khởn ở. Hồi còn bé khoảng năm 61-62 gì đó tôi theo mẹ ra chợ tôi thấy khoảng đầu đình hàng ăn lối sau có một cái giếng miệng rộng bằng cái giường trên có đậy nắp, giữa nắp có một lỗ thủng rộng khoảng 2 gang tay. Mấy bà bán cua ốc hay ngồi bán xung quanh. Tôi nhìn vào lỗ thủng giếng thì thấy giếng bị lấp gần đầy bằng rác (rất nhiều bằng vỏ ốc quắn). Mẹ tôi bảo từ ngày lấp giếng đi nhiều người trong làng tự nhiên mắt kém và bị mù. Mà cũng công nhận thời kỳ trước làng cũng có nhiều người mù. Đó cũng chỉ là truyền thuyết còn đúng hay không mọi người tìm hiểu lại qua các vị tiền bối sống gần chợ.
– Nguyễn Cương / thành viên Nam Định Đất và Người
Trong lịch sử sáng nghiệp, lập ấp và phát triển, Hành Thiện luôn song hành với “thương hiệu” làng khoa bảng. “Đậu phụ Thủy Nhai, tú tài Hành Thiện”. Thời Nho học, cùng với Cổ Am, làng Hành Thiện được xếp “Đệ Nhất đất Việt” về số người đỗ đạt cao trong các kỳ thi Hương thi Hội, thi Đình. Tại các khoa thi trong các triều phong kiến, làng có 3 tiến sĩ, 4 phó bảng, 97 cử nhân, 315 tú tài. Trong 3 người đỗ tiến sĩ có Đặng Xuân Bảng (ông nội đồng chí Trường Chinh, đỗ Đệ Tam giáp tiến sĩ năm 1856).
Theo các nhà khoa học, nếu tính cả số cử nhân và tiến sĩ từ thời Nguyễn đổ lại, các làng nhiều nhất như Đông Ngạc (Hà Nội), Quỳnh Lưu (Nghệ An) cộng lại, cũng chỉ bằng phần nửa của Hành Thiện. Còn chỉ tính riêng thời triều Nguyễn (1805-1915), làng có 88 người đỗ từ cử nhân đến đại khoa và gần 150 người đỗ tú tài.
Có thể nói, so với các vùng nông thôn đồng bằng Bắc bộ, Hành Thiện là làng có trường học công lập sớm nhất. Năm Khải Định thứ 10, Tổng đốc Đặng Đức Cường cùng các vị hương quản đem đấu cố 36 mẫu ruộng để lấy kinh phí xây dựng trường học cho các con em trong làng theo học, không phân biệt giai cấp, giàu nghèo. Từ xa xưa, 17 dòng họ trong làng đều có hương ước quy định và khuyến khích, khen thưởng những người đỗ đạt. Đất linh ắt sinh nhân kiệt. Hành Thiện là miền đất hiếu học, trọng văn, thượng võ, là nơi “xuất khẩu” nhân tài cho đất nước.
Từ sau Cách mạng Tháng 8 đến nay, làng có hàng trăm giáo sư, tiến sĩ trong đó, có nhiều người giữ chức vụ trọng yếu của Đảng, Nhà nước và là đầu ngành các ngành khoa học. Tiêu biểu là cố Tổng Bí thư Trường Chinh; cố Bộ trưởng Bộ y tế Đặng Hồi Xuân; Bộ trưởng Đặng Vũ Chư; Giáo sư Đặng Vũ Khiêu (giải thưởng Hồ Chí Minh); giáo sư Đặng Vũ Hỷ (giải thưởng Hồ Chí Minh); Giáo sư, tiến sĩ Đặng Viết Bích; các Giáo sư Đặng Vũ Minh, Phạm Ngọc Triều, Đặng Huy Hiền…
Đúng là, “có ruộng bề bề, không bằng có nghề trong tay”. Người dân Hành Thiện tự bao đời nay, đã cùng “quyết” theo một nghề: “nghề học”. Cũng từ chính sách “đầu tư vào nghề học” người dân nơi đây đã đưa cái tên Hành Thiện nổi tiếng khắp mọi miền đất nước. Đúng như nhà thơ Sóng Hồng (Trường Chinh) đã dẫn dụ một cách chân thực về truyền thống của đất và người Hành Thiện:
“Trăng sáng trải chiếu hai hàng.
Cho anh đọc sách cho nàng quay tơ”.
