CÂY XOAN (Vũ Xuân Thu)
Quê tôi, một vùng quê đồng bằng Bắc Bộ phía Nam Sông Hồng. Vào trước những năm 60 của thế kỷ 20 quê tôi vẫn còn là vùng đất chiêm khê mùa thối. Ngoài những cây lương thực thực phẩm như lúa,ngô,khoai,đậu,lạc,vừng, cây ăn quả như mít,nhãn,cam, bưởi thì cây trồng để lấy gỗ là xà cừ,bạch đàn,phi lao và…Xoan,trong đó Xoan là cây trồng gắn liền với người nông dân nhất. Xoan giống như con trâu,con bò,con lợn,con gà vậy. Xoan được trồng ở khắp mọi nơi, trên đường làng, trong vườn nhà, đường đi hay cả trên các bờ mương bờ máng. Đâu đâu cũng thấy.
Xoan… cái loại cây được người dân quê tôi ví là Lim đồng bằng ấy gắn với bao kỷ niệm lớp thế hệ chúng tôi. Lớp trẻ nông thôn chúng tôi ngày ấy hỏi mấy ai không có kỷ niệm gắn với cây Xoan. Cây Xoan trong tôi là những chiếc tổ chim. Chiếc tổ chim ưng nhất nếu như nó được làm bằng chiếc rọ đơm cá rô cũ xin được của ai đó. Chiếc tổ chim bằng cái rọ đơm cá rô đó được cuốn bọc bằng một mảnh chiếu rách, buộc túm lại ở phía đuôi.
Chiếc tổ chim ấy được chúng tôi chọn tìm những cây Xoan to nhất,cao nhất, chọn một cái chạc ba trên cùng ,cột cái tổ vào đấy. Tổ chim treo theo hướng Nam – Bắc, miệng tổ luôn ở hướng Nam
Từ lúc treo chiếc tổ lên cây Xoan, rồi thì suốt những ngày sau đó, trừ những khi đi học, đi ngủ, thời gian còn lại,hai con mắt của lũ chúng tôi để cả vào cái tổ chim ấy, chỉ đến khi nhìn thấy một đôi chim sẻ, hay hậu hỹ hơn là một đôi Sáo đen bay ra bay vào cái tổ với những cọng rơm khô,cỏ khô trên mỏ, lúc đó lòng dạ lũ chúng tôi hân hoan tưng bừng lắm.
Đầu tháng 2 , khi những hạt mưa Xuân đã nặng dày hơn bởi cái không khí đã ấm dần lên cũng là lúc trên những cành Xoan khẳng khiu trơ trụi bắt đầu xuất hiện những lộc non bàng bạc nhú ra, và cũng rất nhanh, chỉ mấy ngày không để mắt đến , lúc nhìn lên đã thấy lá xanh phủ kín trên cành. Trời càng ngày càng nóng dần lên,muỗi cũng bắt đầu xuất hiện mỗi ngày một nhiều hơn, cùng lúc đó những chùm hoa Xoan tim tím tỏa hương nồng nồng nở chi chít trên cành. Con trâu ngoài chuồng cứ liên tục đánh cặp sừng vào hông nó hoặc nhấc chân sau lên đạp vào bụng. Muỗi nhiều quá, đúng như người ta nói : ” Muỗi hoa Xoan mà”
Cha tôi ra hiên nhà rút chiếc câu liêm vẫn gác vào giữa hai vì kèo nhà, chiếc câu liêm là một dụng cụ dùng cho việc chữa cháy trong cái thời nhà Xoan mái rạ. Cha tôi dùng câu liêm bứt xuống một bó nhỏ lá Xoan,ra đống rơm rút một ôm rơm về trước cửa chuồng trâu châm lửa đốt lên rồi bỏ bó lá Xoan vào. Đó là cách xua đuổi muỗi tốt nhất cho trâu.
Bước sang tháng tư âm lịch,khi những lứa Tằm đầu tiên của năm cho những nong kén vàng óng,lúa chiêm đang trổ đòng đòng, cũng là lúc những chùm quả Xoan trĩu nặng trên cành đã to bằng đốt ngón tay trỏ lũ trẻ chúng tôi. Mẹ ngồi ươm tơ bên bếp lửa. Những sợi tơ từ những chiếc kén tằm đang xoay tròn trong nồi nước sôi, đi qua đôi đũa tre trên tay Mẹ được kéo ra rải đều lên những chiếc dần, chiếc sàng, chiếc mẹt, và đã đến lúc lũ chúng tôi có việc phải làm, nếu như muốn được thưởng thức những con nhộng tằm tròn trịa béo ngậy được Mẹ vớt ra từ trong nồi ươm tơ bỏ vào chiếc rá vo gạo để cạnh.
Lũ trẻ chúng tôi đổ lên trên mẹt tơ một ống bơ quả Xoan rồi bắt đầu quay guồng thành những con tơ óng mượt.
Tuổi thơ tôi đã đi qua trong căn nhà gỗ Xoan ba gian hai chái. Cái khung nhà Xoan từ cột, trụ,đấu, tàu bẩy, đến xà dọc,xà ngang tồn tại đã hơn 60 năm rồi mà không phải sửa chữa thay thế gì. À… mà có thay đổi đấy. Nhưng cái thay đổi chỉ ở phần cải mái lợp. Từ rạ sang cỏ tranh rồi đến ngói.
Ngày nay, về vùng quê đồng bằng Bắc Bộ tìm kiếm một căn nhà gỗ Xoan chắc là khó khăn. Chất vật liệu xây dựng bằng bê tông cốt thép đã thay thế Xoan Tre từ mấy chục năm qua rồi. Và cũng như vậy… Ngày nay mỗi khi về quê cũng khó nhìn thấy hình ảnh những cây Xoan khẳng khiu trơ trụi lá về mùa đông,hay những chùm hoa Xoan tim tím nồng hương trong vòm lá xanh mướp của mùa xuân và những chùm quả Xoan lúc lỉu khi hè về. Ta chợt nhớ đến những câu Thơ bất hủ của nhà thơ ” chân quê” Nguyễn Bính trong bài ” Mưa Xuân”
Hoa Xoan lớp lớp rụng vơi đầy…
Hay.
Hoa Xoan đã nát dưới chân giầy.
Cây Xoan…hay… Một thời để nhớ….!
8/3/2022.
