Nam Định từ xưa vẫn được coi là một vùng đất văn hiến mặc dù không cổ kính lâu đời như các xứ Bắc, xứ Đông, xứ Đoài. Ngay từ thời Lý (Đầu thế kỷ XI đến đầu thế kỷ XIII), Phật giáo được coi được coi là quốc giáo, các vị thiền sư là những trí thức cao cấp; ở đất Hải Thanh đã xuất hiện hai bậc đại thiền sư người địa phương là Dương Không Lộ, Nguyễn Giác Hải uyên thâm giáo lý, nổi tiếng về thi ca và là những danh y có tài. Hai ông xây dựng nên chùa Keo tức “Thần Quang Tự”, một trong những trung tâm Phật giáo thời đó. Năm 1218 nhà Lý mở khoa thi thái học sinh chọn nhân tài cho đất nước, ở huyện Thượng Hiền (tức Thượng Nguyên về sau) đã có Vương Văn Hiệu đạt học vị cao, tương đương với thám hoa. Đây là nhà khoa bảng đầu tiên của tỉnh Nam Định.
Nam Định là một vùng đất học với nhiều trường học nổi tiếng, người Nam Định lấy tri thức làm trọng. Với nhận thức: tri thức và hiền tài là nguyên khí của quốc gia, từ nhiều thế kỷ trước, các vua Trần đã mở học hiệu ở làng Văn Hưng để đào tạo hiền tài cho đất nước. Liên tục 7 thế kỷ sau, trường thi Nam Định luôn sánh vai cùng với trường thi Hà Nội và các trường thi xứ Đông, xứ Đoài, xứ Thanh, xứ Nghệ,…làm rạng danh nền khoa bảng Việt Nam. Do đó, người xưa đã từng truyền tụng: “Bắc Kỳ đa sĩ, Nam Định vi ưu” (Bắc Kỳ có nhiều kẻ sỹ, riêng Nam Định nhiều hơn cả). Tiêu biểu như: Nguyễn Hiền quê ở Đông A (Nam Trực) đỗ trạng nguyên khi mới 13 tuổi (1247) Tuy ở tuổi thiếu niên mà Nguyễn Hiền đã làm cho sứ giả nhà Nguyên phải khâm phục, kính nể bới tài trí thông minh, uyên bác. Văn Túc Vương Trần Đạo Tái đã đỗ bảng nhãn khi mới 14 tuổi. Trạng nguyên Đào Sư Tích ở Cổ Lễ không hề run sợ trước cái chết, luôn nghĩ về dân tộc qua “Kế sách phục hưng Đại Việt”.
Theo thống kê chưa đầy đủ, trong hơn 800 cử nghiệp Nam Định có 87 vị đại khoa, trong đó học vị trạng nguyên có năm vị, bảng nhãn ba vị, thám hoa ba vị, hoàng giáp 14 vị, tiến sĩ và phó bảng 62 vị (hai huyện nhiều hơn cả là Nam Trực: 24; Ý Yên: 18) .Đời nối đời, Nam Định đã xuất hiện nhiều danh nhân, danh tiếng tiêu biểu như: Trần Nhân Tông hoàng đế, Hưng Đạo Đại Vương, các trạng nguyên: Nguyễn Hiền, Đào Sư Tích, Lương Thế Vinh, Vũ Tuấn Chiêu, Trần Văn Bảo; Hoàng giáp Trần Bích San, Phạm Văn Nghị, Đỗ Huy Liêu… Sau này là tiến sĩ Đặng Xuân Bảng, Trường Chinh (cố Tổng Bí thư Đảng Cộng sản Việt Nam), sử gia Trần Huy Liệu… và nhiều nhà văn, nhà thơ, nhà văn hoá, nghệ thuật tài hoa.
Gần một thế kỷ qua, sự nghiệp văn hoá- xã hội nói chung, giáo dục- đào tạo nói riêng ở Nam Định có nhiều đổi mới, phát triển, xứng danh là vùng đất học. Chất lượng giáo dục phổ thông được nâng cao,với thành tích gần 30 năm liên tục trong tốp dẫn đầu cả nước về chất lượng giáo dục, nhất là về chất lượng và tỷ lệ đoạt giải trong kỳ thi chọn học sinh giỏi quốc gia. Từ năm 2020 đến năm 2024, tỉnh có 380 học sinh đoạt giải kỳ thi học sinh giỏi THPT cấp quốc gia (23 giải Nhất, 113 giải Nhì, 129 giải Ba, 115 giải Khuyến khích); 4 học sinh đoạt giải quốc tế (1 Huy chương Vàng, 1 Huy chương Bạc, 2 Huy chương Đồng); điểm trung bình môn thi tốt nghiệp THPT có 2 năm xếp thứ Nhất, 2 năm xếp thứ Nhì và 1 năm xếp thứ Ba toàn quốc. Đặc biệt, điểm thi tốt nghiệp môn Toán của tỉnh Nam Định dẫn đầu toàn quốc 10 năm liền, điểm trung bình môn Ngoại ngữ trong kỳ thi tốt nghiệp THPT 5 năm qua tỉnh Nam Định đều trong tốp 10 địa phương cao nhất toàn quốc.
Nam Định là mảnh đất địa linh nhân kiệt, đã sản sinh ra nhiều bậc hiền tài, bồi đắp cho nguyên khí quốc gia trên nhiều lĩnh vực như chính trị, quân sự, văn hoá… Ngày nay, truyền thống hiếu học của quê hương Nam Định được tiếp nối và phát huy, xứng với danh xưng “Bắc kỳ đa sĩ, Nam Định vi ưu”.
• Huyền Nga –
